Osmanlı'da düşük profilli sadrazam yoktu

Bütün Osmanlı tarihi boyunca sadrazamı arzu ettiği çalışma arkadaşlarından ısrarla mahrum bırakan veya arzu etmediklerini onun yanı başına koyan bir hükümdara pek rastlanmaz. ‘Vekil-i Mutlak’ın bir tür özerkliği vardır ve ona saygı göstermek padişahın da kendi devlet anlayışına uygun bir hareket ve ananeye sadakat demektir.

Haberin Devamı

OSMANLI başvezirleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin başvekilleri hiç şüphesiz ki kurum olarak birbirinin devamıdır. Hatta bilindiği gibi, Ahmet Vefik Paşa’nın unvanı ‘Sadrazam’ veya ‘Başvezir’ değil, ‘Başvekil’ idi. Bu kısa uygulamadan sonra tekrar ‘Sadrazam’ ismine dönüldü. Osmanlı sadrazamlarını, biz kolaylıkla kellesini kaybeden adamlar olarak hatırlarız ama Padişah’ın mührünün bir eşini (tatbik mührünü) taşıyan bu üst görevlinin, Padişah’ın ‘Vekil-i Mutlak’ı olduğunu da hemen akla getirmeliyiz. Osmanlı sadrazamı, padişah mührünü alınca, koynundan pek çıkarmazdı. İsteği hilafına bir tek Zenta Bozgunu’nda suda boğularak şehit düşen Elmas Mehmet Paşa’nın koynundaki mühür düşmanın eline geçmiştir. Sadrazama bağlı ‘nişancı’ dahi padişah adına nişan ve tuğra çektiği halde görevini padişaha bağlı olarak yapmaktan çok sadrazamın emrindeydi. Sadrazamlar kaleler fetheder, padişaha fethi haber verirdi. Hele sefere çıktığı zaman ‘Serdar-ı Ekrem’ olarak resmen bir ‘Roma Diktatör Konsülü’ gibiydi.

 

Haberin Devamı

PADİŞAH EMRİYLE ÖLÜM

 

Bir sadrazam elbette ki padişahın emriyle tayin ve azil edilirdi; birtakım işlemleri tabii ki onunla görüşerek yerine getirirdi. Hiç de az olmayan sayıda sadrazam, ilki Çandarlı Halil Paşa olmak üzere, padişahın emriyle katledilmiştir. Çandarlı’nın katline kadar Osmanlı vezirleri adeta bir aile hâkimiyeti halinde padişahın mutlak vekilliğini yerine getirdiler. Fatih Sultan Mehmet’ten beri bu eğilim şiddetle ve kanla sonlandırıldı. Tek istisna, çocuk padişah IV. Mehmet devrinde ‘saltanat naibesi’ olan Valide Terhan Sultan tarafından bu mevkie tayin edilen Köprülü Mehmet Paşa’nın bundan sonra çocukları Fazıl Ahmet Paşa ve Fazıl Mustafa Paşa, damadı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın ve kuzenleri Amcazade Hüseyin Paşa’nın bu görevi yürütmesidir. II. Mustafa Devri’nde bu gibi bir sadaret hanedanı kurma projesi, Edirne vakasıyla kanlı bir şekilde sona erdi; Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın böyle bir uygulamaya geçmesi de Patrona Halil İsyanı ile bitti.

 

Haberin Devamı

YALAN BAŞLICA NEDEN

 

Bu kadar güçlü bir devlet görevlisinin padişah emriyle, hatta fetva bile alınmadan siyaseten katlinin sebebi nedir? Fatih, emirlerine karşı geleni değil, sormadan iş yapanları katlettirdi. Çandarlı Halil’in, Mahmut Paşa’nın (Veli) ve Rum Mehmet Paşa’nın akıbeti budur. Yalan, bir başvezirin katli için başlıca nedendir. Padişahtan sorunları gizleyen, çözüm üretemeyişini saklayan veya tayinlerinde rüşvetten çok bir hâkimiyet merkezi yaratmaya çalışanın işi bitirilir. Eğer padişah, IV. Murat’ın çocukluk dönemindeki gibi iktidara sahip değilse, bu gibi vezir zorbalıkları ayyuka çıkar. Ama aynı padişahın, rüştüne erdikten sonra nasıl kudret sahibi bir ejderha olduğunu da unutmayalım. Bu kudretli genç hükümdarın ilk kurbanı Topal Recep Paşa oldu. Sultan İbrahim, yalancılık töhmetiyle Yusuf Paşa’yı katlettirdi.

 

Haberin Devamı

GİZLEMESİ ÜRKÜTÜRDÜ

 

Yalan, bir kapris değildir; ürkütücü bir olay ve gelişmedir. Hiçbir suç, ne liyakatsizlik, ne de rüşvet, tahtın sahibini, olayları gizleyen, işlemlerini kendi başına yapan vezir-i azam kadar ürkütür. Öte yandan ne 18’inci yüzyıl sonuna kadar ne de Tanzimat Dönemi’nde sadrazamlar, padişah karşısında işlemleri devamlı denetlenen ve de kararları tasdik edilmeyen yüksek görevliler olarak muamele gördüler. Tanzimat’ın başvezirleri, Bâb-ı Âli diktatörleriydiler. Genç Abdülmecid Han -bu sistemi Kraliçe Victoria kadar gönülden kabul etmiş görünüyor- zeki bir hükümdardı. Sultan Abdülaziz, diktatör eğilimlerine rağmen Mehmet Emin Ali Paşa ve Keçecizade Fuat Paşa’nın kararlarına temelden müdahale etmemiştir. Hatta ‘müstebit’ dediğimiz II. Abdülhamid Han, Said Paşa ve Kamil Paşa ile devamlı çekişmesine rağmen, sadaret makamına karşı bir yerde ölçülü hareket etmiştir. Tunuslu Hayreddin Paşa Bâb-ı Âli’nin hâkimiyetine karşı Yıldız Sarayı’nı güçlendirmeye çalışan II. Abdülhamid’i alenen tenkit ederek istifa etti. Bu dönemin ünlü bilgin ve münevveri Müşir Ahmet Cevat Paşa’nın sadareti de benzer neden ve tavırla sona erdi.

 

 

Haberin Devamı

İSTEDİĞİYLE ÇALIŞIRDI

 

Osmanlı tarihi boyunca sadrazamı arzu ettiği çalışma arkadaşlarından ısrarla mahrum bırakan veya arzu etmediklerini onun yanı başına koyan bir hükümdara pek rastlanmaz. ‘Vekil-i Mutlak’ın bir tür özerkliği vardır ve ona saygı göstermek padişahın da kendi devlet anlayışına uygun bir hareket ve ananeye sadakat demektir. İşlemleri dolayısıyla sık sık suçlanan, müdahale gören, düşük profilli denilebilecek bir sadrazama Osmanlı devlet geleneğinde pek rastlanmaz. Siyaseten katledilmek başka şeydir, örselenip tahkir edilmek başka bir şeydir. Günümüzde Fransa devlet başkanlarının, başbakan üzerindeki hâkimiyetleri de bu yukarıdaki modele benzer. Bu sistem yürütülemediği takdirde, zaten başbakana dahi lüzum olmayacağı açıktır.

 

Haberin Devamı

SON SADRAZAM KONAĞI PARGALI’NIN

 

17’NCİ asra kadar sadrazamların resmi makamları kendi konaklarıydı. Bunların çoğu, bugün ortadan kaybolmuştur; tek kalan At Meydanı’ndaki (Sultanahmet) bugün İslam Eserleri Müzesi olan Pargalı (Makbul) İbrahim Paşa’nın kâgir konağıdır. Bina kâgir olduğu için, sanatların ve zenginliğin imparatorluktaki Rönesans temsilcisi olan bu devlet adamının konağı bize bu devirden kalan tek örnektir. 17’nci asırdan itibaren bugünkü Bâb-ı Âli, Osmanlı sadrazamlarının konağı oldu. Arka bahçedeki hazne-i evrak yani başvekalet arşivi de bu Tanzimat Devri’nden kalmadır.

 

İLBER HOCA ÖNERİYOR - DOĞAN ÖZLEM HOCA’NIN 50’NCİ YILI

 

50’NCİ yıldan kastım doğum günü değil, yazarlık hayatıdır. İzmirlidir Doğan Özlem, bu şehre damgasını vuran Girit göçmeni ailenin çocuklarından biridir. Felsefe hocası, aynı zamanda bir ayakkabı ustasıdır. Tahsilini tamamlamak için Almanya’ya işçi olarak gitti. Muğla Üniversitesi’nden sonra İstanbul Yeditepe’ye döndü. Doğan Özlem bizim gibi tarihçiler için fevkalade yönlendirici ve tamamlayıcı bir hocadır. Onun iki kitabında Marksizm, asıl önemlisi Neokantizm ve Modern Tarih Metodolojisi’nden önceki klasikler tartışılır. Hermeneutik üzerine kaleme aldığı çalışmasından sonra tarih felsefesi (Notos Yayın, 2012) Siyaset Bilimi ve Tarih Bilimci (İnkılap Kitabevi, 2000) Türk okuyucuya özellikle felsefeci ve tarihçi gruba yardımcı olacak en iyi eserlerdir. Onun Büyük İskender’i kaleme alan ve Neokantçı ekole bir yanıyla yine giren Droysen’in “Tarih bir bilim değildir, bilimin üstündedir” sözünü açıklaması bilinmesi gereken bir denemedir. Doğan Hoca’nın verimli geçen hayatının aynı şekilde devamını dileriz; nitekim kendisini sevenler geçen hafta İstanbul Üniversitesi’nde ‘50’nci Yıl Semineri’ düzenledi. Bundan sonra ilk iş ona adayacağımız bir “tarih felsefesi” semineri olmalıdır.

Yazarın Tüm Yazıları